5. SINIF 2. ÜNİTE CANLILARI TANIYALIM KONU ANLATIMI

CANLILARI TANIYALIM

Canlıların sınıflandırılması:

Canlıların benzer özelliklerine göre gruplandırılmasına canlıların sınıflandırılması denir.
Bu sayede doğada bulunan canlıların incelenmesi kolaylaşmış olur.
Bilim insanları sınıflandırma işlemlerini yaparken canlıların yapısı, hareket biçimleri, beslenme şekilleri, üreme çeşitleri gibi özellikleri dikkate almaktadırlar.
Aristotales canlıları sınıflandıran ilk bilim insanıdır.
Canlılar; Mikroskobik canlılar, mantarlar, bitkiler ve hayvanlar olarak 4 ana guruba ayrılır.

Mikroskobik canlıları:

Gözle görülemeyecek kadar küçük olan, sadece mikroskop yardımı ile görülebilen canlılardır.
Amip, öglena, terliksi hayvan, bakteri gibi canlılar mikroskobik canlılardır.

Mikroskobik canlılar hava, su ve toprak gibi doğal ortamlarda, insan ve hayvan vücutlarında, besinlerde yani uygun sıcaklık ve besin olan her ortamda yaşarlar.
Bakteriler, en basit mikroskobik canlılardır. Bakteriler besin, nem ve uygun sıcaklıkta çoğalırlar. Doğada her yerde bulunabilir.

Bakterilerin, yararlı ve zararlı çeşitleri vardır;

Yararlı bakteriler sütün mayalanıp peynir veya yoğurda dönüşmesinde, üzüm suyunun sirkeye dönüşmesinde rol oynar. Bazı yararlı bakteriler bağırsaklarımızda yaşar ve bizim için gerekli olan B ve K vitaminlerini üretir.
Zararlı bakteriler ise verem ve zatürre gibi bulaşıcı hastalıklara yol açar. Zararlı bakterilerin bazı çeşitleri de dişlerimizin çürümesine sebep olur.

Mantarlar:

Mantarlar toprakta, suda, havada, besinlerde, atıklarda ve canlıların üzerinde yaşayabilir.
Kendi besinlerini kendileri üretmezler, bundan dolayı tüketici olarak yaşarlar.

Unutma! Mantarlar bitki değildir.

Mantarlar; şapkalı mantarlar, küf mantarları, maya mantarları ve parazit mantarlar olarak dört grupta incelenir.

Şapkalı mantarları:

Şapkaya benzer yapısından dolayı şapkalı mantarlar denilmiştir.
Vitamin ve protein bakımından zengin olan besin maddesidir.
İhtiyaç duydukları besinleri başka canlılardan hazır olarak ya da topraktan alırlar.
İnsanlar tarafından üretilen mantarlara kültür mantarları denir. Bazı şapkalı mantarlar zehirlidir. Bu nedenle kültür mantarları dışındakileri yemememiz gerekir.

Maya mantarları:

Adından da anlaşıldığı gibi maya mantarları, hamurun mayalanmasında ve sütten peynir yapılmasında rol oynar. Üzümden şarap ve bira yapımında da kullanılır.
Maya mantarları çoğalırken besin, nem ve uygun sıcaklığa ihtiyaç duyar. Bu şartlar sağlandığında çoğalmaya başlar.
Maya mantarları gözle görülemeyecek kadar küçüktürler. Bu yüzden mikroskop yardımıyla gözlemlenir.

Küf mantarları:

Çıplak gözle görülemez, mikroskop yardımıyla gözlemlenir.
Canlı kalıntılarını çürüterek yaşarlar.
Açıkta kalmış ekmek, peynir ve meyvelerin üzerinde çoğalabilir.
Uzun süre açıkta bırakılan yiyecekler üzerinde hızla çoğalarak bir örtü oluştururlar. Küflü yiyeceklerin tadı ve kokusu değişir. Bu yiyecekleri yememeliyiz.
Peynir küfünden penisilin adı verilen ilaç(antibiyotik) yapılır.

Parazit (Hastalık yapan) mantarları:

İnsan, hayvan ve bitkilerin üzerinde yaşayarak onlardan faydalanırlar.
Hastalık yapan mantarlardır.
Bebeklerin ağzında pamukçuğa neden olur. El ve ayaklarda kaşıntı ile başlayıp çatlaklara ve kanamalara neden olan mantar hastalığına sebep olur. Saçkıran hastalığında da mantarlar rol oynar.
İnsanlarda hastalık yapan mantarlar dokunarak veya ortak eşyaların kullanılmasıyla insandan insana geçer. Bu yüzden ayakkabı, havlu, terlik gibi eşyalarımızı ortak kullanmamalıyız.

Besinleri Uzun Süre Saklamak İçin Hangi Yöntemler Kullanılır?

Kurutma: Sebze ve meyvelerin içerdiği su buharlaştırılır. Susuz ortamlarda mikroskobik canlılar yaşayamadığı için bu yiyecekler uzun süre saklanır.
Tuzlama:Yiyecekler bol tuz dökülerek tuzlanır. Böylece yiyeceklerin bozulması önlenir.
Konserve : Yiyecekler yüksek sıcaklıklarda konserve hâline getirilir. Bu yolla yiyecekler teneke ve cam kavanozlarda aylarca saklanabilir.
Dondurma: Çok soğuk ortamlar mikroskobik canlılar için uygun bir yaşama ortamı değildir. Buzdolabı ve derin dondurucuların kullanılmaya başlanmasından sonra sebze ve meyveler dondurularak bozulmadan uzun süre saklanmaktadır.
Pastörize etme: Süt çok yüksek sıcaklıklarda ısıtılarak içindeki mikroskobik canlılar öldürülür. Bu yolla paketlenen sütler uzun süre dayanır ve daha sağlıklı olur.

Bitkiler:

Toprağa bağlı olarak yaşayan, genellikle yeşil renge sahip olan canlılara bitki adı verilir.
Güneş ışığı, su, mineral madde ve karbondioksit ile fotosentez yaparak besin ve oksijen üretir. Bitkilerin ürettiği besin ve oksijeni hem kendileri hem de diğer canlılar kullanır.
Bitkiler; karada, suda veya bitki çeşitlerinin üzerinde yaşayabilir.
Bitkiler kök, gövde, yaprak ve çiçek olmak üzere 4 ana bölümden oluşur.

Kök:

Bitkinin toprağın altında kalan kısmıdır.
Bitkiyi toprağa bağlar, tutunmasını sağlar.
Bitkinin yaşaması için gerekli olan topraktaki su ve mineralleri alır.
Bitki köklerinde toprağın derinliklerine ulaşmayı sağlayan emici tüyler vardır. Emici tüyler, kökün topraktaki su ve suda çözünmüş maddeleri emmesini sağlar.
Havuç, kereviz, turp gibi kökünde besin depolayan bitkilerin köklerini yeriz.

Gövde:

Bitkinin toprak üstünde bulunan kısımlarından biridir.
Bitkinin dik durmasını sağlar.
Kökten gelen maddeleri yapraklara taşır.
Bitkinin çiçek, yaprak ve meyvesini taşır.
Yapraklarda üretilen besini diğer yapılara taşır

Yaprak:

Bitkilerin besin üreten kısımlarıdır.
Fotosentez, solunum ve terleme olayları burada gerçekleşir.
Bitkiler, kökleri yardımıyla topraktan su ve madensel maddeleri; yapraklarıyla havadan karbondioksiti alıp güneş ışığı yardımıyla besin ve oksijen üretir. Bu olaya fotosentez denir.

Çiçek:

Çiçekli bitkilerin üreme organlarıdır.
Farklı renklerde ve özelliklerde olabilir. Renkleri ve yaydıkları koku ile böcekleri kendilerine çekerler. Bu sayede bitkilerin üremesi kolaylaşır.
Meyve ve tohum oluşmasını sağlar.

Bitkiler çiçekli ve çiçeksiz olmak üzere ikiye ayrılır.

Çiçeksiz bitkiler:

Çiçeği bulunmayan, az gelişmiş bitkilerdir.
Genellikle nemli yerlerde ve ağaç gövdelerinde yaşarlar.
Güneş ışığını kullanarak besin ve oksijen üretebilirler.
Kara yosunları, su yosunları, eğrelti otu, at kuyruğu, ciğer otu ve kibrit otu çiçeksiz bitkilere örnektir.

Unutma! Çiçeksiz bitkileri KAC-KES şeklinde kodlayabiliriz.

Çiçekli bitkiler:

Çiçek, kök, gövde ve yaprak gibi kısımları bulunan gelişmiş bitkilerdir.
Çiçekli bitkiler, tohum ve meyve oluştururlar.
Çam, papatya, elma ve kiraz çiçekli bitkilere örnek olarak verilebilir.

Hayvanlar:

Mikroskobik canlılar, mantarlar ve bitkilere göre daha gelişmiş yapıdadırlar.
Hayvanlar aktif hareket edebilirler.
Hayvanlar, bitkiler gibi kendi besinlerini üretemedikleri için, bitkileri ve diğer canlıları yiyerek beslenirler.
Bazı hayvanlar sadece bitkisel besinler(otçul), bazıları sadece hayvansal besinler(etçil), bazıları ise hem bitkisel hem de hayvansal besinler(hepçil) ile beslenir.
Hayvanlar vücutlarında iskelet ve omurganın bulunup bulunmamasına göre omurgalı hayvanlar ve omurgasız hayvanlar olmak üzere iki grupta incelenir.

Omurgasız hayvanlar:

Vücutlarında kıkırdak ve kemikten yapılmış bir iskelet ve omurga bulunmaz. Omurgalı canlılara göre daha basit canlılardır.
Karada ve suda yaşayanları vardır. Midye, denizyıldızı ve yengeç suda, toprak solucanı, uğur böceği, kelebek, sinek, çekirge, örümcek, akrep ve karınca karada yaşayan omurgasız canlılardır.
Genellikle yumurta ile çoğalırlar.

Omurgalı hayvanlar:

Omurgalı hayvanların kıkırdak ve kemikten oluşan iskeletleri ve omurga denen yapıları vardır.
Karada ve suda yaşarlar.
Omurgalı hayvanlar; memeliler, kuşlar, sürüngenler, kurbağalar ve balıklar olmak üzere beş guruba ayrılır.

Memeliler:

Omurgalı hayvanlar içinde en gelişmiş hayvan grubudur.
Genellikle vücutları kıllarla kaplıdır.
Doğurarak çoğalırlar.
Yavru bakımı vardır ve yavrularını sütle beslerler.
Akciğerleriyle solunumu yaparlar.
Karada yaşayan memelilere koyun, kedi, fare, köpek, tavşan, kaplan, kurt örnek verilebilir.
Balina, yunus, fok balığı suda yaşayan, yarasa ise uçabilen memeli hayvandır.
En küçük memeli hayvan, yabanarısı yarasasıdır. En büyük memeli ise mavi balinadır.

Balıklar:

Tatlı ya da tuzlu sularda yaşarlar.
Solungaç solunumu yaparlar.
Yüzgeç ve kuyrukları ile hareket ederler.
Vücutları koruyucu pullarla kaplıdır.
Yumurta ile çoğalırlar.
Yavru bakımı yoktur.
Köpek balığı, hamsi, alabalık, palamut, kefal, gümüş, yayın balığı gibi çok çeşidi vardır.

Kurbağalar:

Genellikle nemli bölgelerde yaşarlar.
Hem karada hem suda yaşarlar. Bu nedenle iki yaşamlılar olarak bilinir.
Derileri nemli ve kaygandır.
Yavru bakımı yoktur.
Yumurta ile çoğalırlar.
Yumurtadan yeni çıkan yavrulara larva(iribaş) Zamanla gelişerek ana canlıya benzer. Bu olaya başkalaşım denir.

Semender (kuyruklu kurbağa), su kurbağası ve kara kurbağası bu gruba örnektir.

Kuşlar:

Vücutları tüylerle kaplıdır.
Uçmalarını sağlayan kanatları vardır. Ancak tavuk, hindi, devekuşu ve penguen gibi kuşların kanatları olduğu hâlde uçamazlar.
Yumurta ile çoğalır.
Yavru bakımı vardır.